مقدمه

    صنعت چاپ و نشر به عنوان شاخص‌ترین نماد توسعه فرهنگی و فکری جوامع، همواره آیینه‌ای از شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشورها بوده است. در عصر سلطه فناوری دیجیتال، کاهش محبوبیت رسانه‌های چاپی به پدیده‌ای جهانی تبدیل شده است و پاکستان و ایران نیز با  این چالش‌ها روبه‌رو هستند. روزنامه‌ها و مجلاتی که روزگاری منبع اصلی اخبار و اطلاعات بودند، اکنون در برابر تغییر سلیقه مخاطبان، مشکلات اقتصادی و پیشرفت‌های فناوری برای حفظ جایگاه خود تلاش می‌کنند. با ظهور رسانه‌های دیجیتال در دو دهه نخست قرن بیست و یکم رسانه های چاپی کم رنگ شدند. برای مثال، در ایالات متحده، شمارگان روزنامه‌های روزهای کاری از ۵۵.۸ میلیون نسخه در سال ۲۰۰۰ به ۲۴.۲ میلیون در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است که این روند جهانی را بازتاب می‌دهد. با کاهش شمارگان، درآمد نیز کاهش یافته و درآمد ناشران روزنامه‌ها از ۴۶.۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به ۲۲.۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ رسیده است. رسانه‌های دیجیتال، به‌ویژه اینترنت و تلویزیون، توانسته‌اند در رساندن اطلاعات به مخاطبان و فراهم کردن سهولت در دنیای پرسرعت امروز از رسانه‌های چاپی پیشی بگیرند.[1] در این گزارش، به بررسی تطبیقی وضعیت صنعت چاپ و نشر در ایران و پاکستان پرداخته می‌شود. این دو کشور با سابقه فرهنگی غنی، در دهه‌های اخیر با چالش‌ها و تحولات مشابهی در حوزه نشر مواجه بوده‌اند. در این تحلیل تطبیقی ، به بررسی نظام‌مند و همه‌جانبه‌ی وضعیت این صنعت حیاتی در دو کشور ایران و پاکستان می‌پردازیم.

تاریخچه صنعت چاپ و نشر در ایران

      صنعت چاپ و نشر در ایران حدود صد سال پیش وارد کشور شد و نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی ایران به‌شمار می‌رود. گرچه برخی آغاز آن را به دوره ایلخانان نسبت می‌دهند، اما ارمنیان ساکن ایران، به‌ویژه پس از مهاجرت به جلفای اصفهان در دوره صفوی، نقش کلیدی در راه‌اندازی اولین چاپخانه‌ها داشتند. آن‌ها با حمایت شاه عباس صفوی موفق به چاپ منابع مسیحی شدند و از نظر قدمت در صنعت چاپ در میان اقوام جهان جایگاه پانزدهم را دارند. همچنین، شواهدی از آشنایی ایرانیان با فن چاپ در دوره صفویه در سفرنامه‌ها ذکر شده است.[2]

تاریخچه صنعت چاپ و نشر در پاکستان

    رسانه‌های چاپی پاکستان به شکلی چشمگیر و پویا تکامل یافته و پابرجا مانده‌اند، چراکه سرشار از پویایی و صراحت بوده‌اند. تاریخ رسانه‌های چاپی در پاکستان از دوران جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. روزنامه‌هایی مانند نوای وقت، دان و جنگ پیشگام در ترویج روایت‌ها و دغدغه‌های واقعی مسلمانان و مقابله با تبلیغات ضداسلامی بودند. برخلاف رسانه‌های الکترونیکی و رادیویی، اهمیت رسانه‌های چاپی در این است که خارج از انحصار دولتی باقی مانده‌اند. در دوره‌های مختلف، هم دولت‌های استبدادی و هم دولت‌های منتخب تلاش کردند آن را کنترل کنند، اما در نهایت موفق نشدند. در برهه‌ای از زمان، رسانه‌های چاپی بر تمام ابزارهای دیگر برای ارتباط با توده‌ها غلبه داشتند. هرچند در دنیای امروز، رونق دیجیتال بدون تردید تقاضا برای رسانه‌های چاپی را کاهش داده، اما این رسانه‌ها همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند، چرا که بسیاری از آن‌ها به بسترهای آنلاین مهاجرت کرده‌اند. بخش بزرگی از مردم همچنان از طریق وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های این رسانه‌ها، محتوای آن‌ها را دنبال می‌کنند.[3]

صنعت چاپ و نشر در ایران

    صنعت نشر کتاب در ایران، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه فرهنگی و اجتماعی، اهمیت ویژه‌ای دارد. این صنعت با وجود چالش‌های متعدد، توانسته است نقش خود را در گسترش دانش، فرهنگ و هنر در میان مردم ایفا کند. آمارهای رسمی سال 1402 نشان می‌دهد این صنعت با گردش مالی حدود 120 هزار میلیارد ریالی، سهم قابل توجهی از اقتصاد فرهنگی کشور را به خود اختصاص داده است. مدیر عامل خانه کتاب و ادبیات ایران مجموع گردش مالی و اقتصاد صنعت نشر کشور را سالانه حدود ۱۲۰ هزار میلیارد ریال اعلام کرد. علی رمضانی، مدیر عامل خانه کتاب و ادبیات ایران افزود: باوجود اینکه عده ای تصور می کنند اقتصاد چاپ و نشر کتاب ایران ضعیف است اما این عرصه نخستین صنعت پردرآمد کشور به شمار می رود. وی با بیان اینکه سالانه به طور متوسط ۷۰ هزار کتاب به عنوان چاپ اول روانه بازار فرهنگی و کتابخوانی کشور می شود، اظهار کرد: وجود پنج هزار ناشر فعال و همچنین ۵۰ هزار نفر به عنوان نویسنده، مولف و مصحح نشان دهنده پویایی و رونق صنعت چاپ و نشر کشور است. [4]

موانع توسعه صنعت چاپ و نشر در ایران

1. تعداد زیاد ناشران خرد با سرمایه اندک: باعث کاهش کارایی، رقابت‌پذیری و عدم توانایی در سرمایه‌گذاری بر کیفیت تولید و توزیع شده است.
2. وابستگی شدید به واردات کاغذ و مواد اولیه: صنعت را نسبت به نوسانات ارزی و تحریم‌ها به شدت آسیب‌پذیر کرده است.
3. افزایش و نوسانات قیمت کاغذ: منجر به بالا رفتن هزینه تمام‌شده کتاب و کاهش قدرت خرید مخاطبان شده است.
4. کاهش شمارگان کتاب: تقاضای پایین و هزینه بالا باعث کاهش تیراژ و در نتیجه افزایش بیشتر قیمت شده است.[5]
5. فروش کتاب با تخفیف‌های غیرمنطقی در فضای مجازی: تضعیف چرخه اقتصادی نشر و ایجاد رقابت ناسالم با کتاب‌فروشی‌های سنتی.
6. نبود حمایت کافی دولتی: از جمله تخصیص ناکارآمد یا نبود یارانه‌ کاغذ و نبود سیاست‌گذاری کلان فرهنگی.
7. سوءاستفاده از سهمیه کاغذ توسط ناشران رانتی: فروش سهمیه در بازار آزاد به جای تولید محتوا.
8. ضربه ناشی از همه‌گیری کرونا: تعطیلی کتاب‌فروشی‌ها و کاهش درآمد ناشران.
9. نداشتن فرصت برای نویسندگان جوان: نبود فضای رشد و ارتباط با مخاطب موجب ایجاد خلأ نسل جدید در عرصه ادبیات شده است.[6]
10. کاهش تیراژ کتاب: تیراژ پایین به دلیل کاهش سرانه مطالعه و افزایش هزینه‌های تولید، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات این صنعت است. این امر سودآوری ناشران را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است.

صنعت چاپ و نشر در پاکستان

     صنعت چاپ یکی از صنایع بزرگ پاکستان است. با وجود هزاران مؤسسه مرتبط با این بخش در پاکستان، نیازهای چاپ مردم در اینجا هنوز برآورده نشده است، به همین دلیل است که بسیاری از ناشران بزرگ کتاب های درسی خود را در خارج از کشور چاپ می کنند. دو انجمن از سازمان های مرتبط با چاپ و هنرهای گرافیک وجود دارد که یکی به نام "انجمن صنعت چاپ و هنرهای گرافیک پاکستان" و انجمن دیگر "انجمن چاپ و صحافی پاکستان" نام دارد. صنعت نشر و چاپ پاکستان اگرچه از نظر کمّی کوچک‌تر از ایران به نظر می‌رسد، اما ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که امکان رشد سریع‌تر را فراهم می‌کند. یکی از این ویژگی های منحصر به فرد، تمرکز زبانی است زیرا بیشتر تولیدات به زبان انگلیسی و اردو است که امکان دسترسی به بازارهای بین‌المللی را افزایش می‌دهد. با این حال بر اساس آمارهای موجود، همسو با گرایش جهانی به سوی رسانه‌های دیجیتال بازار روزنامه‌ها و مجلات چاپی در پاکستان با روندی نزولی مواجه است. عمران علی از فعالان صنعت چاپ و بسته‌بندی پاکستان گفت: لاهور، کراچی و اسلام‌آباد سه مرکز عمده در حوزه چاپ و بسته‌بندی هستند و تنها در لاهور 5000 چاپخانه فعال وجود دارد. [7]

     بر اساس آمارهای به دست آمده از سوی بنیاد ملی کتاب (National Book Foundation)، تعداد ۱۰۰ چاپخانه ثبت‌شده تحت نظارت این نهاد در شهرهای لاهور، اسلام‌آباد و راولپندی فعالیت دارند. همچنین، این بنیاد مدیریت ۲۱ مرکز نمایشگاهی را بر عهده دارد. به‌منظور ترویج فرهنگ مطالعه و ارتقای سطح سواد، پنج کتاب‌فروشی سیار نیز توسط بنیاد راه‌اندازی شده‌اند. افزون بر این، بنیاد ملی کتاب اعلام کرده که در سال گذشته ۴۸۲ عنوان کتاب را به چاپ رسانده است.

      بنیاد ملی کتاب در سال ۱۹۷۲ به‌عنوان یک سازمان خدماتی با هدف رفاه آموزشی تأسیس شد. این نهاد یک مؤسسه قانونی است که از طریق مصوبه‌ای در پارلمان ایجاد شده تا کتاب‌ها را با قیمت‌های مناسب در دسترس عموم قرار دهد. دفتر مرکزی آن در اسلام‌آباد واقع است و در مراکز هر استان دارای دفاتر منطقه‌ای می‌باشد. علاوه بر آن، شعب و کتاب‌فروشی‌هایی نیز در نقاط مختلف دارد. مدیریت و کنترل کلی این سازمان در اختیار هیئت مدیره‌ای است که ریاست آن را وزیر فدرال آموزش و پرورش بر عهده دارد.[8]

موانع توسعه صنعت چاپ و نشر در پاکستان

1. گرانی و تورم شدید
2. افزایش ۴ برابری قیمت کاغذ در یک سال گذشته
3. وابستگی به مواد اولیه وارداتی به دلیل بی‌کیفیتی کاغذ داخلی
4. کاهش شدید عادت مطالعه در جامعه و نبود فرهنگ مطالعه غیردرسی در نظام آموزشی کشور
5. نرخ پایین سواد (۶۲.۳ درصد)، حتی کمتر از برخی کشورهای آفریقایی
6. انحصار و عدم دسترسی عمومی به کتابخانه‌ها و محدودیت ورود به کتابخانه‌ها برای عموم
7. ناکارآمدی نظام نشر سنتی
8. عدم دیجیتالی‌سازی فرآیندهای ثبت کتاب از جمله سیستم ISB
9. عملکرد ضعیف ناشران سنتی در پذیرش نویسندگان جدید و ناشناس.
10. نبود حمایت مالی و سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های نشر
11. چرخه درآمدزایی کند در این صنعت باعث بی‌میلی سرمایه‌گذاران شده است
12. محدودیت‌های پلتفرم‌های بین‌المللی[9]

رابطه نرخ سواد و وضعیت صنعت چاپ و نشر: مقایسه‌ای میان ایران و پاکستان

Figure 1نمودار مقابسه ای نرخ سواد در برخی از کشورها در سال 2023[10]

      نمودار مقایسه نرخ سواد نشان می‌دهد که ایران با نرخ سواد ۸۸.۷۴ درصد در وضعیت به‌مراتب بهتری نسبت به پاکستان با نرخ ۶۲.۳۰ درصد قرار دارد. این اختلاف چشمگیر مستقیماً بر صنعت نشر دو کشور تأثیر گذاشته است؛ در ایران نرخ بالای سواد موجب گسترش فرهنگ مطالعه، افزایش تقاضا برای کتاب، و رشد نسبی صنعت نشر شده است، در حالی‌که در پاکستان، نرخ پایین سواد باعث محدود شدن بازار کتاب به منابع درسی و کاهش علاقه عمومی به مطالعه شده است. نبود زیرساخت‌های سوادآموزی و فرهنگی مناسب در پاکستان موجب تضعیف صنعت نشر، کاهش تولید محتوای بومی و رکود در فعالیت نویسندگان و ناشران مستقل شده است. بنابراین، ارتقای نرخ سواد در پاکستان نه تنها یک ضرورت آموزشی، بلکه پیش‌نیازی کلیدی برای احیای صنعت نشر در این کشور به‌شمار می‌رود.

آینده صنعت چاپ و نشر در پاکستان

       بر اساس پژوهشی منتشر شده در «فصلنامه تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی»، آینده صنعت چاپ و نشر کتاب در ایران در قالب چهار سناریو شامل «توسعه»، «اتلاف»، «بیابان کتاب» و «بن‌بست» ترسیم شده است. این تحقیق که با رویکرد کیفی و بر پایه مصاحبه با ناشران برجسته انجام شده، نشان می‌دهد که آینده این صنعت به نوع سیاست‌گذاری و میزان فرهنگ‌سازی بستگی دارد. در سناریوی مطلوب «توسعه»، سیاست‌های کارآمد و فرهنگ‌سازی مؤثر می‌توانند صنعت نشر را احیا کنند، در حالی‌که در سناریوهای بدبینانه، ضعف سیاست‌ها و کاهش علاقه به مطالعه ممکن است این صنعت را به رکود یا توقف کامل بکشاند. پژوهش بر لزوم اتخاذ رویکرد سناریویی، توسعه مهارت‌های انسانی، ارتقای فناوری، و حمایت هوشمندانه دولت تأکید دارد. [11]

      اندازه بازار ناشران کتاب انتظار می‌رود در چند سال آینده رشد ثابتی را تجربه کند. این بازار تا سال ۲۰۲۹ به ۱۰۸.۵۳ میلیارد دلار خواهد رسید و نرخ رشد سالانه ترکیبی (CAGR) آن ۲% خواهد بود. رشد در دوره پیش‌بینی به روندهای خودانتشاری، مدل‌های اشتراکی، کتاب‌های صوتی و پادکست‌ها، شیوه‌های چاپ پایدار و ابتکارات تنوع و شمول نسبت داده می‌شود. روندهای اصلی در دوره پیش‌بینی شامل نشر دیجیتال و کتاب‌های الکترونیکی، تحلیل داده‌ها برای بینش‌های بازار، پیشرفت‌های فناوری چاپ، پایداری در نشر و همکاری با نویسندگان برای محتوای چندرسانه‌ای است.[12]

آینده صنعت چاپ و نشر در پاکستان

    گرچه افول صنعت چاپ و نشر آشکار است، اما هنوز به طور کامل محو نشده‌است. نشریات چاپی همچنان در میان برخی مخاطبان، به‌ویژه در مناطق روستایی که فناوری به‌طور کامل نفوذ نکرده است، طرفداران زیادی دارد. تجربه فیزیکی در دست گرفتن یک روزنامه یا مجله و اعتمادی که به برندهای معتبر رسانه‌ای وجود دارد، همچنان برای بسیاری از مخاطبان ارزشمند است. پیش‌بینی می‌شود درآمد این بازار در پاکستان تا سال ۲۰۲۵ به ۲۳۲ میلیون دلار برسد. نرخ رشد سالانه ترکیبی (CAGR) این بازار در دوره ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۹ منفی ۲.۵۴٪ برآورد شده که تا سال ۲۰۲۹، درآمد آن را به ۲۰۹.۳۵ میلیون دلار کاهش خواهد داد. تعداد خوانندگان این بخش در پاکستان تا سال ۲۰۲۹ حدود ۲۲.۱ میلیون نفر پیش‌بینی شده است. نفوذ کاربری این رسانه‌ها از ۱۰.۱٪ در سال ۲۰۲۵ به ۸.۲٪ در سال ۲۰۲۹ کاهش خواهد یافت. درآمد متوسط به ازای هر کاربر (ARPU) حدود ۹.۲۳ دلار خواهد بود. این داده‌ها نشان می‌دهد که بازار رسانه‌های چاپی در پاکستان به طور تدریجی در حال کاهش است؛ زیرا رسانه‌های دیجیتال به‌طور فزاینده‌ای توجه مخاطبان و سرمایه تبلیغاتی را به خود جلب کرده‌اند.[13]

برگزاری نمایشگاه کتاب

       به منظور ترویج فرهنگ کتاب خوانی و آشنایی جوانان و نوجوانان با کتاب هر ساله نمایشگاه های متعددی در سطح هر دو کشور پاکستان و ایران برگزار می‌شود. نمایشگاه بین‌المللی کتاب کراچی (KIBF) که از سال ۲۰۰۵ آغاز شده است، یک نمایشگاه سالانه کتاب است که در شهر کراچی، پاکستان برگزار می‌شود و توسط انجمن ناشران و کتاب‌فروشان پاکستان سازمان‌دهی می‌شود. این نمایشگاه بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب و رویداد تجاری در کشور به‌شمار می‌رود.[14].[15]  در سال 2024 بیش از ۳۳۰ ناشر داخلی و ۴۰ غرفه‌دار بین‌المللی از ۱۷ کشور در این نمایشگاه حضور یافتند.[16] در این رویداد پنج‌روزه بیش از ۵۵۰,۰۰۰ بازدیدکننده، از جمله دانش‌آموزان، پژوهشگران و دوستداران کتاب از پاکستان و خارج از کشور را به خود جذب کرد.[17]

       نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای فرهنگی سالانه در ایران است که در محل «مصلای بزرگ تهران» با وسعتی در حدود ۱۲۰٬۰۰۰ متر مربع برگزار می‌شود. این نمایشگاه بستری برای عرضه آثار داخلی و بین‌المللی در حوزه‌هایی مانند علوم انسانی، دین، فلسفه، ادبیات، علوم اجتماعی، هنر و معماری، و علوم پایه و کاربردی فراهم می‌سازد.[18] نمایشگاه سالانه کتاب تهران، مهم‌ترین رویداد کشور در حوزه کتاب و اساسا فرهنگ است. آخرین دوره این نمایشگاه میزبان بیش از 3 هزار عرضه‌کننده شامل‌ 210 کتاب‌فروش ،‌ 100 ناشر خارجی و 2700 ناشر داخلی در بخش حضوری و مجازی بود.[19]

جمع‌بندی

       افول رسانه‌های چاپی در پاکستان، ایران و سراسر جهان پدیده‌ای پیچیده است که عوامل گوناگونی از جمله مشکلات اقتصادی، دگرگونی سلیقه مخاطبان و پیشرفت فناوری‌های دیجیتال در آن نقش دارند. هرچند این صنعت با چالش‌های فراوانی روبه‌روست، اما فرصت‌هایی نیز برای نوآوری، سازگاری و هم‌زیستی با پلتفرم‌های دیجیتال پیش‌روی آن است. صنعت نشر کتاب در ایران و پاکستان با وجود چالش‌های فراوان، از پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است. با استفاده از فناوری‌های نوین، حمایت‌های دولتی و ترویج فرهنگ مطالعه، این صنعت می‌تواند نقش کلیدی خود را در پیشرفت فرهنگی و اجتماعی کشور حفظ کند.

منابع: